Тус улс дахь хуний эрхийн хэрэгжилтийн тухай илтгэл - 2006 Ардчилал, хуний эрх, хеделмерийн товчооноос гаргав 2007 оны 3 дугаар сарын 6

2.6 сая орчим хун амтай Монгол Улс нь олон намын, парламентийн засаглалтай ардчилсан тогтолцоотой улс юм. Ундсэн хуулиар еренхийлегч-парламентийн холимог засаглалын тогтолцоог бий болгосон. 2005 оны Еренхийлегчийн сонгуулийн уеэр зарим бага сага зерчил гарсныг ажиглагчид тэмдэглэжээ. Парламентад олонхи суудал авсан нам Еренхий сайдад нэр дэвшуулж, туунийг нь парламент (Улсын Их Хурал) Еренхийлегчтэй зевшилдсений ундсэн дээр баталдаг. 2004 оны 9 дугээр сард байгуулсан эвслийн засгийн газрыг энэ оны 1 дугээр сард шинэ "эв нэгдлийн” эвслийн засгийн газраар сольсон бегеед парламентаас Монгол Ардын Хувьсгалт Намын (МАХН) М.Энхболдыг Еренхий сайдаар баталжээ. Иргэний терийн байгууллагууд нь еренхийдее аюулгуй байдлын хучинг ур нелеетэй хянадаг хэдий ч аюулгуй байдлын хучний зарим хун эрх мэдлээ урвуулан ашиглах цеен тохиолдол гарсан.

Засгийн газар нь иргэдийнхээ хуний эрхийг еренхийдее хундэтгэдэг боловч хуний эрхтэй холбоотой дараах асуудлууд тэмдэглэгдсэн: цагдаагийн алба хаагчид цагдан хоригдсон болон баривчлагдсан хумуустэй  зуй бус харьцах; ял завших; хорих ангиуд болон урьдчилан хорих тевуудийн нехцел муу; дур мэдэн баривчлах, хэт удаан хугацаагаар цагдан хорих, шуух тогтолцооны авилгал; Эруугийн хуулийн гутгэх доромжлох зуйл ангиас шалтгаалж хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл еерее еерсдийгее цензурддаг болсон; нэг аймаг христийн сум буртгэхээс татгалзсаар байгаа; нууцын тухай хуулинд маш их зуйл хамрагддаг, ил тод байдал байхгуй; эмэгтэйчуудийн эсрэг гэр булийн хучирхийлэл тугээмэл; гадагшаа хун наймаалах, дотоодод хуухдийн биеийг унэлуулэх зэрэг асуудал байна.  

Хүний эрхийг хүндэтгэх

1 дугээр хэсэг: Хуний халдашгуй, челеетэй байх эрхийг хундэтгэх:

a. Хуний амийг хууль бусаар дур мэдэн хенеех

Засгийн газар болон тууний харъяа агентлагууд улс терийн сэдэлтэй аллаг хийгээгуй боловч тухайн жилд хучний байгууллагууд хэд хэдэн хуний аминд хурсэн бололтой.Тавдугаар сард Хуний эрхийн ундэсний комисс (ХУЭК) олон жилийн турш цагдаагийн алба хаагч нар сэжигтнуудийг зодож нудэж улмаар амь насыг нь хохироох явдал гарч байсан гээд олон жишээ татаж байв. Хэргийг мэдээлэх, мерден байцаахад цаг алдах нь олонтаа тул жилийн турш цагдаад баривчлагдаж, цагдан хоригдсон хумуусээс нас барсан тохиолдлуудаас жишээ татахад бэлэн бус байв.

2005 оны 6 дугаар сард урьдчилан хорих тевд нэг хун зодуулж нас барсан хэрэг 2006 оны эцэс гэхэд албан ёсоор мерден байцаалтын шатандаа байсаар байлаа.  

б. Сураггуй алга болох

Улс терийн сэдэлтэй сураггуй алга болсон тохиолдол буртгэгдээгуй.

в. Эруудэн шуух, хунлэг бус, хэрцгий хандах, нэр терийг нь доромжлох

Хуулиар ийм уйлдлийг хориглосон боловч; цагдаагийн алба хаагчид (ялангуяа хедее орон нутгийн) баривчлагдсан, цагдан хоригдсон хумуусийг зодох тохиолдол заримдаа гардаг бегеед баривчлах ажиллагааны уеэр--ялангуяа хэргийг нь хулээлгэхийн тулд--шаардлагагуй уед хуч хэрэглэх явдал тугээмэл гардаг.

ХЭУК жилийн эцсийн тайландаа сэжигтнуудтэй харгис хэрцгий харьцах явдал байнга гарч байгааг буруушааж, ууний дотор амь насанд хурсэн хэд хэдэн тохиолдлыг цохон тэмдэглэсэн (1.a. хэсгийг уз). 2005 онд ХЭУК урьдчилан хорих найман тевд 1338 хоригдогчдын дунд судалгаа явуулахад 70 гаруй хувь нь албадлага, хучин дор хэрэг хулээсэн гэж хариулсан. Олон унэмшихуйц тохиолдолд сэжигтнуудийг тэдэнд хучээр хэрэг хулээлгэх даалгавар мерден байцаагчдаас авсан хэрцгий догшин хоригдогсодтой хамт нэг камерт хийжээ. 2005 онд засгийн газрын урилгаар НУБ-ын Эруудэн шуултийн асуудал хариуцсан тусгай илтгэгч Монголд мэдээлэл цуглуулах айлчлал хийснийхээ эцэст цагдаагийн хэлтэс, урьдчилан хорих байруудад эруудэн шуух явдал байнга гардаг талаар санаа зовж байгаагаа олон нийтэд мэдэгдэв.  

Хорих анги ба урьдчилан хорих төвийн нөхцөл     

Урьдчилан хорих тев ба хорих ангийн байрны нехцел мууХоол хунс, халаалт, эмнэлгийн уйлчилгээ хангалтгуй байгаа нь хоригдлуудын эруул мэнд, амь насанд аюул учруулж байна. ХЭУК-ын жилийн эцсийн тайланд урьдчилан хорих тевуудээс аль нь ч улсынхаа стандартын шаардлагад тэнцэхгуй байгааг, туунчлэн 2004 онд явуулсан шалгалтаар маш ноцтой дутагдал илэрснээс хойш ямар ч бараг ахиц дэвшил гараагуйг мэдэгдсэн. Нэг ереенд хэт олон хун хорих асуудал байсаар байна. Улаанбаатар хотын урьдчилан хорих тев байранд хоригдогсдын тоо багтаамжаас нь 50 хувиар хэтрэх тохиолдол заримдаа гардаг бегеед ийм уед олон хоригдогсдод тус бур 9 кв. футаас бага талбай ногддог. Гэхдээ 12 дугаар сарын суулээр албаны хумуус тус тевд 698 хоригдогч байгааг мэдэгдсэн нь багтаамжаас нь жаахан хэтэрсэн тоо юм. Энэ нь магадгуй 6 дугаар сарын Ершеелийн хуулиар олон хун суллагдсантай холбоотой байж болох юм (1.г. хэсгийг уз).

Хорих ангийн ажилтнууд, тууний дотор хянагч нар, нийгмийн болон эмнэлгийн ажилтнуудад хуний эрхийн сургалт явуулсан байна. Хууль зуй, дотоод хэргийн яам (ХЗДХЯ), Шуухийн шийдвэр биелуулэх еренхий газар хорих ангиуд болон урьдчилан хорих тевуудийн нехцлийг хянаж байсан боловч шинэ хууль, журмыг олон нийтэд хангалттай сурталчлаагуй.

Олон хоригдол хорих ангид сурьеэгийн халдвартай очиж байгаагаас гадна, хорих ангид байхдаа сурьеэгээр халдварлаж байна. Улсын сурьеэгийн эмнэлгууд олон хоригдлыг эмчилгээнд хамруулж, халдвартай хумуусийг бусад хоригдлоос тусгаарлаж ирсэн. Енгерсен жилуудэд евчний улмаас ухсэн хоригдогсдын тоо их буурсан боловч хорих анги, урьдчилан хорих тевууд дэх халдварт евчний тархалт, эмчилгээний чанар муу зэрэг ноцтой асуудал байсаар байна.

Улаанбаатар хотоос бусад зарим газар гэмт хэрэгт яллагдсан 14-18 настай насанд хурээгуйчуудийг насанд хурэгчидтэй цуг хорьдог ажээ.

Нийслэл хотоос бусад газрын урьдчилан хорих тев болон хорих ангийн нехцлийг бараг сайжруулаагуй. Дотоодын хоёр, гадаадын зургаан терийн бус байгууллага (ТББ) хорих анги, урьдчилан хорих тевуудэд хувцас хунар, хоол хунс, ном хандивлаж, англи хэл, компьютер, мэргэжлийн сургалт явуулах замаар нехцлийг нь сайжруулахыг зорин ажилласан.

Засгийн газраас хуний эрхийн ажиглагч, гадаадын дипломат, сэтгуулчдэд хорих ангиудаар очиж танилцахыг зевшеерсен.

г. Дур мэдэн баривчлах, цагдан хорих

Хуульд заасан тодорхой журмаас гадуур дур мэдэн хэнийг ч нэгжих, баривчлах, цагдан хорих, эрх челеег нь хязгаарлахыг хориглоно гэж хуулиндаа заасан боловч дур мэдэн баривчлах, цагдан хорих асуудал байсаар байна. Олон нийт, ялангуяа хедее орон нутгийн иргэд еерсдийн ундсэн эрх, шуун таслах ажиллагаа, тухайлбал баривчлах, цагдан хорих ажиллагаатай холбоотой еерсдийн эрхийн талаар мэдлэг муутай байв.

Цагдаа, аюулгүй байдлын албаны үүрэг

Аюулгуй байдлын хучин нь Батлан хамгаалах яам (БХЯ), ХЗДХЯ, Тагнуулын еренхий газрын (ТЕГ) харъяанд багтдаг. БХЯ-ны харъяалалд байдаг цэргийн хучин гадаад аюулгуй байдлыг хариуцдаг бол иргэний хамгаалах хучин мен л тус яаманд харъяалагддаг тул БХЯ дотоод аюулгуй байдалд тодорхой уурэг гуйцэтгэдэг. ХЗДХЯ-ны харъяанд цагдаагийн байгууллага уйл ажиллагаагаа явуулдгаас гадна энх тайван цагт улсын хил хамгаалах хучин ХЗДХЯ-ны удирдлага дор байдаг. Хуучнаар Улсыг аюулаас хамгаалах байгууллага буюу ТЕГ дотоод аюулгуй байдал, гадаад тагнуулын уйл ажиллагаа, мэдээлэл цуглуулах ажиллагааг хариуцдаг. ТЕГ-ын дарга нь иргэний албан тушаал бегеед еренхий сайдад шууд тайлагнадаг.

Хэдийгээр засгийн газар авилгалын эсрэг зарим арга хэмжээ авсан боловч хууль сахиулах байгууллагад авилгалын асуудал байна гэж олон нийт уздэг ажээ. ХЭУК-ийн жилийн эцсийн тайланд хийсэн дугнэлт нь 2005 онд НУБ-ын Эруудэн шуултийн асуудал хариуцсан тусгай илтгэгчийн хийсэн цагдан хоригдсон хумуустэй хэрцгий харьцсан цагдаагийн алба хаагч нар ийм хэргийнхээ телее шийтгэгдэхгуй гэсэн хандлагатай ажиллаж байсан гэсэн дугнэлттэй нийцэж байна (1.в. хэсгийг уз). Цагдаагийн алба хаагчдын зуй бус харьцсан асуудлыг шалгах хуулийн орчин, механизм хангалтгуй байна. Цагдаагийн алба хаагчдын мэргэжил, боловсролыг дээшлуулэх талаар засгийн газар ажиллаж байгаа хэдий ч ахиц дэвшил гарах нь удаан байна.

Баривчлах, цагдан хорих

Цагдаагийн байгууллага гэмт хэрэгт сэжиглэгдсэн хумуусийг баривчилж, яллагдагчаар татах буюу суллах шийдвэр гаргахаас емне 72 хуртэл цаг саатуулах эрхтэй. Зевшеерелгуй баривчлах явдал нэлээд тугээмэл гардаг. ХЭУК-ийн мэдэгдсэнээр Улаанбаатарын ойролцоо орших урьдчилан хорих гол тевд хоригдсон 978 хунээс 919-ийг нь баривчлахаасаа емне шуугчийн зевшеерел авах шаардлагад хамаардаггуй “хойшлуулшгуй тохиолдолд” баривчилсан байлаа. Эруугийн хуулинд зааснаар 24 цагийн дараа сэжигтнийг ургэлжлуулэн хорихын тулд шуухээс захирамж гаргуулахаар хусэлт тавих ёстой. 72 цагийн дотор шуухээс захирамж гаргахгуй бол сэжигтнийг суллах ёстой.

Шуухийн захирамжаар урьдчилан хорих хугацаа 24 сараас хэтэрч болохгуй бегеед хунийг санаатай алсан зэрэг онц хунд гэмт хэрэгт холбогдсон этгээдийг 6 сар нэмж хорьж болно. Прокурорын зевшеерелтэйгээр баривчилсан буюу цагдан хорьсон этгээдийг барьцаагаар суллаж болно.

Баривчлагдсан буюу цагдан хоригдсон этгээд энэ хугацаанд болон шуун таслах ажиллагааны бух уе шатанд емгеелегч авах эрхтэй. Сэжигтэн, яллагдагч хувийн емгеелегчийн хелсийг телж дийлэхгуй бол засгийн газар емгеелегч томилох ёстой. Гэхдээ практикт цагдан хоригдсон олон хун энэ эрхээ огт мэдээгуй бегеед хэрэгжуулээгуй байв. Бага орлоготой иргэдийг емгеелех улсын санхуужилттэй болон унэ телбергуй емгеелегчид ялангуяа Улаанбаатар хотоос еер газарт дутагддаг. Емгеелегчдийн сургалтын чанар муу, емгеелегч болон шуугдэгчдэд тулгардаг хунд суртлын саад бэрхшээл зэрэг нь ужигарсан асуудал болжээ.

Захиргааны дурэм журмын дагуу хунийг гэмт хэрэгт хилсээр ялласан тохиолдолд засгийн газар тухайн хуний эрх болон нэр хундийг сэргээж, нехен телбер олгох ёстой боловч энэхуу дурмийг практикт хэрэгжуулэх нь ховор.

1998 оны Дэд бутцийн сайд агсан Санжаасурэнгийн Зоригийн амь насыг бурэлгэсэн хэрэгт холбогдуулан байцаахаар Францаас хуч хэрэглэн хулгайлж авчирсан иргэнийг 2 дугаар сард евчний учир сулласан бегеед тэрээр 4 дугээр сард нас барсан. Суллагдахаасаа емне тэрээр Зоригийн аллагатай холбоогуй залилан мэхлэх хэрэгт яллагдаж хорих ял эдэлж байсан юм.

Өршөөл

6 дугаар сард парламент Монголын тулгар тер байгуулагдсаны 800 жилийн ойг тохиолдуулан ершеелийн хууль гаргасан. Ершеелийн хуулийн дагуу эрх баригчид 7 дугаар сард 700 орчим хоригдлыг суллаж, бусад олон хунийг яллагдах, шийтгэгдэхээс челеелсен. Ершеелийн хуулиар суллагдсан хоригдлууд дотор 55-тай буюу туунээс дээш насны эмэгтэйчууд, 60-тай буюу туунээс дээш насны эрэгтэйчууд, насанд хурээгуйчууд, хегжлийн бэрхшээлтэй хоригдлууд, зарим хуухэдтэй хоригдол байлаа.

д. Нээлттэй шударга шуух ажиллагаанаас татгалзаж байгаа нь

Шуух эрх мэдэл хараат бус байх ёстой гэж хуулинд заасан бегеед практикт засгийн газар энэ заалтыг еренхийдее дагаж мерддег боловч авилгал, гадны нелеелел зэрэг асуудал гардаг.

Шуух эрх мэдэл нь сум дуурэг, аймаг нийслэлийн шуухууд, дээд шуух, ундсэн хуулийн цэцээс бурддэг. 11 гишуунтэй Улсын дээд шуух нь хамгийн дээд шатны давж заалдах шуух бегеед доод шатны шуухийн шийдвэрийг давж заалдсан ергедел гомдол, дээд албан тушаалтнуудтай холбогдох хэргийг хянан шийдвэрлэдэг. Сум дуургийн шуухууд эруугийн болон иргэний ердийн хэргуудийг таслан шийдвэрлэдэг бол хунийг санаатай алах, хучин, хундруулэх нехцел байдалтай хулгай зэрэг илуу хунд гэмт хэргийг аймаг, нийслэлийн шуух руу явуулдаг. Аймаг, нийслэлийн шуух нь доод шатны шуухуудийн хувьд давж заалдах шатны шуухийн уурэг гуйцэтгэдэг. Ундсэн хуулийн цэц нь эруугийн шуухуудээс тусдаа зевхен ундсэн хуультай холбоотой маргааныг хянан шийдвэрлэдэг. ХЗДХЯ-ны хурээнд багтдаг захиргааны байгууллага болох Шуухийн еренхий зевлел нь шуугчийн орон тоонд нэр дэвшуулдэг бегеед еренхийлегч нэр дэвшигчийг батлах буюу татгалзах эрх мэдэлтэй. Тус зевлел шуугчийн эрхийг хамгаалж, шуух эрх мэдлийн хараат бус байдлыг хангах уурэгтэй. Цэргийн шуухийг 1993 онд устгасан бегеед туунээс хойш цэргийн бух хэргийг иргэний шуухээр шийдвэрлэдэг болсон.

Шүүн таслах ажиллагаа

Хуулинд зааснаар бух яллагдагч зохих ёсны процедураар хэргээ шийдуулэх, емгеелегч авах, нээлттэй шуух хуралдаан хийлгэх эрхтэй. Терийн нууц, насанд хурээгуй хохирогчтой хучингийн хэрэг, хуульд заасан бусад хэргийг хаалттай шуух хуралдаанаар таслан шийдвэрлэж болно. Шуугдэгч гэрчийг байцааж, нотлох баримт танилцуулж, шийдвэрийг давж заалдах эрхтэй. Шуугдэгчийн гэм буруутайг шуухээр тогтоотол гэм буруугуй гэж тооцохоор хуулинд заасан. Улсаас гаргадаг емгеелегч хурэлцдэггуй, олон шуугдэгч хууль зуйн хангалттай телеелелгуй байдаг. Байцаан шийтгэх ажиллагаа нь хэрэг хулээлгэхэд маш их тулгуурладаг ба цагдаагийн байгууллагаас хучээр тулган хулээлгэх тохиолдол их байдаг (1.в.-ийг уз). Шуугч шуугдэгчийг ял шийтгэхдээ эргэлзээтэй хэрэг хулээлт дээр тулгуурлах нь олонтаа.

Улс төрийн хоригдол ба цагдан хоригдогч

Улс терийн хоригдол, цагдан хоригдогч буртгэгдээгуй.

Иргэний хэрэг шуухээр хянан шийдвэрлэх ажиллагаа ба хохирол барагдуулалт

Шуухийн шийдвэр биелуулэх ажиллагаанд асуудал байна. Цагдаагийн алба хаагчийн зуй бус харьцааны хохирогчид хуулийн дагуу бодит хохирлоо нэхэмжлэх эрхтэй боловч хуулинд байгаа олон асуудал цагдаагийн зуй бус харьцааг шалгаж, хохирогчид нехен олговор гаргуулах ажиллагааг ашиггуй болгож байна гэж ХЭУК-ийн жилийн эцсийн тайланд тэмдэглэсэн.

е.Хувийн нууц, гэр бул, гэр орон, захидал харилцаанд дур мэдэн халдах

Хуулийн дагуу ийм уйлдлийг хориглосон бегеед засгийн газар практикт эдгээр хориглосон заалтыг еренхийдее хундэтгэдэг. Гэхдээ ТЕГ-ын дарга еренхий сайдад мэдэгдэн зевшеерел авсны ундсэн дээр утасны яриа чагнах, бичих ажиллагаа явуулж болно. Ийм чагнах ажиллагааны цар хурээ мэдэгдэхгуй байгаа. Цагдаагийн байгууллага утас чагнах ажиллагаа явуулахдаа прокурорын газраас зевшеерел авах ёстой бегеед нэг удаад хоёр долоо хоног ийм ажиллагаа явуулах эрхтэй.

2 дугаар хэсэг: Иргэний эрх челеег хундэтгэх:

a. Уг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх челее

Хуулинд уг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх челеег заасан бегеед засгийн газар практикт эдгээр эрхийг еренхийдее хундэтгэдэг. Гэхдээ засгийн газар хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, ялангуяа телевизийн тусгай зевшеерел олгох асуудалд оролцож, тэднийг шууд бусаар сурдуулэх асуудал анхаарал татсан хэвээр байна. Сонин хэвлэлууд улс терийн хоёр гол нам болон бие даасан узэл бодлыг телеелдег. Тээвэрлэлтийн бэрхшээл, найдваргуй шуудангийн уйлчилгээ, сонины хэвлэгдэх тоо ширхгийн хэлбэлзлээс шалтгаалан хедее орон нутагт сонин хэвлэл бурэн очиж чаддаггуй. Хэвлэл мэдээллийн тухай хуулиар олон нийтийн мэдээллийг цензурдах, хэвлэн нийтлэх, радио телевизээр нэвтруулэх эрх челеег хязгаарлах аливаа хууль тогтоомж гаргахыг хориглосон. Засгийн газраас хэвлэл мэдээллийн бух хэрэгсэл хучирхийлэл, садар самуун, архидан согтуурахтай тэмцэх хууль тогтоомж, татварын хууль тогтоомжийг дагаж мердеж байгаа эсэхийг хянадаг. Засгийн газрын шууд цензур байхгуй ч гэсэн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслууд засгийн газар болон улс терийн намын дарамт хэлбэрээр шууд бус цензур оршиж байна гэж уздэг. Тухайлбал хэвлэл мэдээллийн хэрэгслуудийг хун гутгэж, доромжилсон гэж шуухэд егч, татварын хяналт шалгалт явуулах зэргээр дарамталдаг ажээ. Хуулийн зааснаар, хунийг гутгэж, доромжилсон хэрэг гарсан тохиолдолд шуугдэгч еерийн гэм буруугуйг нотлох уурэгтэй. Нэгэн ТББ-ын судалгаанд 2001-2005 онд хувь хун, албан тушаалтнууд гутгуулж доромжлуулсан хэмээн сэтгуулчдийн эсрэг нийт 151 иргэний нэхэмжлэл, 5 эруугийн гомдол гаргасан болохыг тэмдэглэсэн. 2006 онд Еренхийлегчийг авилгалын уйлдэлд холбогдсон байж болох тухай нийтлэл бичсэн сэтгуулчдийн эсрэг хун гутгэсэн хэмээн эруугийн гомдол гаргасан нь гомдол гаргагчдын талд шийдэгджээ. Хоёр хэргийн нэхэмжлэгч нь нийтлэлд дурдсан Еренхийлегчеес бусад хумуус байсан. Шуухээс тэдгээр сэтгуулчдэд 2600 доллар (3 сая тегрег), 1700 доллар (2.1 сая тегрег)-ын торгууль тус тус ногдуулсан бегеед 6 дугаар сард батлагдсан Ершеелийн хуулиар тэд торгуулиас челеелегдсен. (1.г.-ийг уз) Бас нэг сэтгуулч Еренхийлегч нэг банкны хувьцааг эзэмшдэг байж болох тухай бичсэний дараа тэрхуу банк гутгуулж, доромжлууллаа хэмээн сэтгуулчийн эсрэг иргэний нэхэмжлэл гаргасан нь сэтгуулчийн талд ашиггуй шийдэгджээ. Сэтгуулчээс 8600 доллар (10 сая тегрег)-ын хохирол гаргуулахаар шийдвэрлэсэн. Хэвлэлийн мэдээнд дургуйцсэн албан тушаалтнууд болон хувь хумуус сэтгуулчдийн биед халдах болон бусад замаар айлган сурдуулж байна. Зарим тохиолдолд эсэргууцлийн жагсаал цуглаан сурвалжилж байсан хэвлэл, электрон мэдээллийн хэрэгслийн телеелегчид сурвалжлах уйл ажиллагааг нь тасалдуулах зорилгоор цагдаа нар еерсдийг нь баривчлан саатуулах буюу ноцолдсон хэмээн мэдэгдсэн. Тавдугаар сард Улаанбаатар хотын тев талбайгаас жагсагчдыг зайлуулах цагдаагийн ажиллагааг сурвалжлах гэсэн телевизийн мэдээний зурагчдыг зогсоох гэсэн цагдаагийн оролдлого, аравдугаар сарын суулээр иргэний хеделгеений нэгэн нэртэй оролцогчийг танхайрсан хэргээр баривчлах явцад цагдаагийн авсан арга хэмжээг сэтгуулчид эсэргууцсэн. Эдгээр асуудлаас болж зарим мэдээллийн хэрэгсэл еерсдийгее цензурддаг болжээ. Гэхдээ бие даасан мэдээллийн хэрэгслууд зарим уед засгийн газрыг хатуу шируун шуумжилдэг. Сонин хэвлэл улс терийн нелееллеес харьцангуй ангид байдаг бол телевиз ийм байж чаддаггуй. Тендерийн явц ил тод бус, тусгай зевшеерел олгодог байгууллага нь жинхэнэ хараат бус байж чадаагуй зэрэг нь телевизийн долгионы тусгай зевшеерел авах ерселдеенийг шударга явуулахад саад учруулж, улс терийн холбоо сулбээтэй нэгэнд нь ашигтай болсон. Аймгийн тувшинд орон нутгийн засаг захиргаа тусгай зевшеерел олгох явцыг хянадаг нь бие даасан телевиз хегжих явцад саад учруулж байна.

Улаанбаатарт хэд хэдэн цацалтын болон кабелийн телевиз байдаг боловч хедее орон нутгийн хувьд Монгол телевиз телевизийн мэдээллийн гол эх сурвалж хэвээр байна. Гэхдээ дервен VHF станц, хэд хэдэн кабелийн телевиз нэмэгдсэн нь энэхуу байдалд нелеелж, телевизийн мэдээллийн еер эх сурвалжийг бий болгож байна. 2006 онд еер телевизийн сувгууд хедее орон нутагт цацагдаж эхэлсэн.

Монгол телевиз, радиог “олон нийтийн” статустай болгон еерчилсен 2005 оны хуулийн дагуу бий болсон ундэсний зевлел 2006 онд ажиллаж эхэлсэн боловч тус зевлелийн гишуудийн олонхи нь жинхэнээсээ бие даасан бус харин МАХН-ын гишууд байна гэсэн шуумжлэл их гарсан бегеед энэ талаар олон нийтийн санал хуваагдсан. Шинэ хуулийн дагуу телевизийн сувгуудын санхуугийн гол эх уусвэр нь тусгай зевшеерлийн хураамж, терийн татаас, санхуужилт байв.

Тусгай зевшеерел олгох явцыг орон нутгийн засаг захиргаа хянадаг тул, орон нутгийн байгууллагууд орон нутгийн радио станцын тусгай зевшеерел авахад бэрхшээлтэй байдгийг мэдээлж байв. Гэхдээ бие даасан нэг радио станц нэвтруулгээ ерген цацаж байсан бегеед орон нутгийн жижиг FM радио станцуудын тоо улам есч байна.

Интернетэд нэвтрэхэд засгийн газрын зугээс ямар нэгэн хязгаарлалт тавьдаггуй бегеед засгийн газар имэйл буюу интернетийн чаатны ереег хянасан гэх мэдээлэл байхгуй. Хувь хумуус болон булгууд интернетээр тухайлбал электрон шуудангаар узэл бодлоо тайван замаар илэрхийлж болно.

Эрдмийн эрх чөлөө ба соёлын арга хэмжээ

Эрдмийн эрх челее ба соёлын арга хэмжээнд засгийн газраас хязгаарлалт тавьдаггуй.

б. Тайван жагсаал цуглаан хийх, эвлэлдэн нэгдэх эрх челее

Жагсаал цуглаан хийх эрх чөлөө

Хуулинд жагсаал цуглаан хийх эрх челеег заасан бегеед засгийн газар практикт энэ эрхийг еренхийдее хундэтгэдэг.

Сухбаатарын талбай болон тууний ойр байдаг парламент, Еренхийлегчийн тамгын газар, Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газар байрладаг байрны дэргэд олон жагсаал цуглаан болсон. Жагсаал цуглаан хийж буй иргэдийн дийлэнх нь зевшеерел хуссэн ергедел гаргаагуй. Жагсагчид талбай дээр гэр майхан барьж, олон хоногоор байх явдал нэлээн гарсан. Цагдаагийн байгууллага еренхийдее ийм жагсаал цуглаанд саад учруулахгуй явуулсан боловч зарим тохиолдолд тарахыг сануулсан цагдаагийн сануулгыг жагсагчид ул хэрэгссэний дараа тэднийг хучээр зайлуулах явдал гарсан. Цагдаагийн дээрх арга хэмжээний улмаас хуний биед хунд гэмтэл учруулсан тохиолдол буртгэгдээгуй.

Эвлэлдэн нэгдэх эрх чөлөө

Хуулинд эвлэлдэн нэгдэх эрх челеег заасан бегеед засгийн газар практикт энэ эрхийг еренхийдее хундэтгэдэг.

в. Шашны эрх челее

Хуулинд шашны эрх челеег заасан бегеед засгийн газар практикт энэ эрхийг еренхийдее хундэтгэдэг.

Шашны булгууд ХЗДХЯ-нд буртгуулэх шаардлагатай байдаг. Орон нутгийн иргэдийн телеелегчдийн хурлууд орон нутгийн тувшинд ергедлийг хулээн авч батлах эрхтэй байдаг бегеед ийнхуу орон нутгийн хурлаар батлагдангуут ХЗДХЯ буртгэл хийж, гэрчилгээ олгох уурэгтэй. Шашны бух булгийн хувьд буртгуулэх, дахин буртгуулэх нь тевег учруулдаг бегеед буртгэлийн ажиллагаа ечнеен жил сунжрах ч тохиолдол бий. Буртгэлийн ажиллагааны ургэлжлэх хугацаа, баримт бичиг бурдуулэх шаардлага зэрэг нь зарим байгууллагуудыг ергедел гаргахаа болиход хургэдэг. 2006 оны турш Улаанбаатарт 15 христийн шашны сум хийдийг баталсан бегеед 5 дугаар сард баталсан нэг сум анх 2003 онд ергедлее гаргасан байлаа. Улаанбаатарт буртгэж, гэрчилгээ олгохоос татгалзсан нэг ч христийн сум хийд одоогоор мэдэгдээгуй байна. Улаанбаатарын ойролцоо орших Тев аймгийн удирдлага христийн шашны сум хийдийг буртгэлд авахаас байнга татгалздаг бегеед тус аймагт христийн шашны нэг ч сум хийд буртгэгдээгуй.

100000 орчим хун ам бухий мусульман шашинтай казах цеенх их телев тус улсын баруун хэсэгт тевлерен суудаг бегеед еренхийдее шашны эрх челеег эдэлдэг. Гэхдээ засгийн газар “казахын улс терийн тусгаарлах узэл”, “терроризм”-той холбоотой байж болох аливаа уйл ажиллагаа гарах вий гэж казахуудыг сайн хянадаг.

Хуулийн дагуу засгийн газар зохион байгуулалттай шашны санваартан болон мергелийн газрын тоог хянаж, хязгаарлаж болно. Засгийн газар буртгэлийн ажиллагааг шашны мергелийн газрын тоог хянах механизм болгон ашигладаг боловч 2006 онд засгийн газрын зугээс санваартны тоог хязгаарласан гэх ямар нэгэн мэдээ алга. Хуулиар бусдыг шашинд ятган оруулахыг хориглодоггуй боловч шашныг дэлгэруулэхдээ урамшуулал, дарамт шахалт, “хууран мэхлэх арга” хэрэглэхийг хориглодог. Ууний зэрэгцээ Боловсролын яам гадаад хэлний болон бусад сургалтыг шашны хичээлтэй хольж хутгахыг хориглосон тушаал гаргасан.

Нийгмийн зуй бус харьцаа, ялгаварлан гадуурхалт

2006 онд семитийн эсрэг уйлдэл гарсан мэдээ байхгуй.

Монгол Улсын иргэншил бухий еврей хун байхгуй бегеед тус улсад маш цеен тооны еврей хун оршин суудаг.

Энэ талаар илуу дэлгэрэнгуй мэдээлэл авъя гэвэл 2006 оны олон улсын шашны эрх челеений тухай илтгэл-ийг узнэ уу.

г. Улс дотроо болон гадаадад зорчих, гадагшаа цагаачлах, иргэний харъяаллаас гарах эрх челее

Хуулинд эдгээр эрхийн талаар заасан бегеед засгийн газар практикт эдгээр эрхийг еренхийдее хундэтгэдэг.

Хуулиар целлегийг хориглосон бегеед засгийн газар целлегийн арга хэмжээг хэрэглээгуй.

Дүрвэгчдийг хамгаалах талаар

Тус улс Дурвэгчдийн статустай холбоотой 1951 оны НУБ-ын конвенц болон 1967 оны протоколд нэгдэн ороогуй. Хуулинд дурвэгч буюу орогнол эрэгчийн статусын талаар заагаагуй бегеед засгийн газар дурвэгчдийг хамгаалах систем бий болгоогуй. Засгийн газар практикт иргэдийг мерделт хавчилтаас нь зугтан ирсэн улс орон руу буцаахын эсрэг хамгаалалт узуулдэг боловч дурвэгчийн буюу орогнол эрэгчийн статус олгох нь ховор.

Хэдэн зуун хойд солонгосчууд Хятадаас тус улсад нэвтрэн орж ирсэн бегеед засгийн газар тэднийг еер газар шилжин суурьшихыг зевшеерсен байна. Херш зэргэлдээ улс орнуудаас цагаачид олноороо орж ирэх магадлалтай гэж засгийн газар санаа зовниж байгаа учраас 1951 оны НУБ-ын конвенцид нэгдэн орохыг улам эсэргууцэж байна. Засгийн газар НУБ-ын Дурвэгчдийн асуудал хариуцсан дээд комиссарын телеелегчтэй дурвэгчид болон орогнол эрэгчдийн асуудлаар яриа хэлэлцээ явуулсаар байна.

3 дугаар хэсэг: Улс төрийн эрхийг хүндэтгэх: Засгийн газраа өөрчлөх иргэдийн эрх

Хуулинд иргэд засгийн газраа тайван замаар еерчлех эрхтэй гэж заасан бегеед иргэд практикт тогтмол хугацаанд болдог бух нийтийн, еренхийдее челеет, шударга сонгуулиар дамжуулж энэхуу эрхээ эдэлдэг. Хуулиар Еренхийлегч дерев дервен жилийн хугацаатай хоёр удаа сонгогдож болохоор хязгаарласан бегеед парламент, орон нутгийн сонгуулийг мен дервен жилийн хугацаатай тус тусад нь явуулахаар заасан.

Парламентын олонхи суудлыг авсан нам Еренхийлегчтэй зевшилцсений ундсэн дээр Еренхий сайдыг томилно гэж хуулинд заасан. Еренхийлегч, еренхий сайдын эрх мэдлийн хуваарилалтын талаар ундсэн хуульд хэд хэдэн удаа нэмэлт еерчлелт оруулсан бегеед ундсэн хуулийн маргааны сэдэв болж байлаа. Парламентын гишууд Засгийн газрын гишуунээр ажиллаж болно. Еренхий сайд болон бусад сайд нь парламентын гишуун байх шаардлагагуй.

Сонгууль ба улс төрийн оролцоо

Н.Энхбаярын ялсан 2005 оны Еренхийлегчийн сонгуулийн явцад ажиглагчид бага сага зерчил илруулсэн боловч томоохон асуудал гараагуй байна. 9 дугээр сарын парламентын нехен сонгуульд ажиглагчид мен л хэд хэдэн бага сага зерчил илруулсэн боловч томоохон зерчил ажиглагдаагуй байна. 2004 оны 6 дугаар сарын парламентын сонгуулийн кампанит ажил, санал хураалтын явцад ихээхэн зерчил гарсан билээ. Хоёр суудал маргаантай байсан бегеед 2005 онд шуухээр шийдэгдсэн.

Буртгэлтэй 20 улс терийн нам байснаас хоёр нь 2006 онд буртгуулсэн. 7 нам нь парламентад телеелелтэй байв.

2005 оны суулээр баталсан томоохон еерчлелтууд нь 2008 онд болох парламентын дараачийн сонгуульд нелеелне. Эдгээр еерчлелтийн дагуу парламентын гишуудийг нэг мандаттай тойргоос бус олон мандаттай тойргоос сонгох болно. Аймаг болон Улаанбаатар хотын дуурэг бур нэг тойрог болох бегеед сонгогчид тойргийг нь телеелех хоёроос дервен хуний телее санал егне. Шинэ хуулинд мен хилийн чанадад оршин суугаа иргэд саналаа егч болох тухай заасан. Гэхдээ энэхуу заалтыг хэрэгжуулэх зохион байгуулалтын асуудлыг шийдвэрлээгуй байна.

Эмэгтэйчууд буюу ундэсний цеенхийн засгийн газар, улс терд оролцох оролцоог хязгаарласан заалт хуулинд байхгуй. Парламентын 76 гишууний 5 нь эмэгтэй байлаа. Засгийн газар буюу Улсын дээд шуухийн бурэлдхуунд нэг ч эмэгтэй хун байхгуй байв. Эмэгтэйчууд болон эмэгтэйчуудийн байгууллагууд орон нутгийн болон ундэсний улс терд еерсдийн дуу хоолойгоо хургэдэг бегеед засгийн газрын бодлого гаргах тувшинд эмэгтэйчуудийн телееллийг нэмэгдуулэхийн телее идэвхтэй ажилладаг. Шинээр батлагдсан парламентын сонгуулийн тухай хуулинд цаашид явагдах еренхий сонгуульд нэр дэвшигчдийн 30-аас дээш хувь нь эмэгтэйчууд байх ёстой гэж заасан.

Парламентад гурван казах угсаатан сонгогдон ажиллаж байна.

Засгийн газрын авилгал ба ил тод байдал

Авилгалын асуудал засгийн газрын доод, дээд шатанд улам нэмэгдэж байна гэж уздэг. ТББ тус улсад авилгал газар авч байна гэж олон нийт уздэг талаар мэдээлсэн. Цагдаа, шуух, гааль, терийн бусад бурэлдхуун хэсэгт авилгал маш ноцтой хэмжээнд байв. Долдугаар сард парламент Авилгалтай тэмцэх тухай хууль баталсан бегеед энэхуу хуулинд авилгалтай тэмцэх албыг шинээр байгуулах заалт орсон. Дээрх хууль 11 дугээр сарын 1-нд хучин тегелдер болсон бегеед 12 дугаар сарын суулээр парламент Еренхийлегчийн нэр дэвшуулсэн хунийг дээрх албаны даргаар томилжээ. Шинэ алба авилгалын хэргийг мерден байцаах чадамжтайн сацуу терийн бух албан хаагчдын херенге, орлогын мэдуулгээ егех явцыг хянана. Удирдах албан тушаалтнуудын талаархи мэдээллийг 2008 оноос эхлэн жил бур хэвлэн нийтэлж байх болно.

Засгийн газрын болон парламентын шийдвэр гаргах явц хангалттай ил тод бус бегеед хуулийн хэлэлцуулэг олон нийтэд ил тод явагдах нь ховор. Ерген хурээг хамарсан Улсын нууцын тухай хууль нь мэдээллийн эрх челее, засгийн газрын ил тод, хариуцлагатай байдалд саад тотгор учруулдаг. Олон нийтийн зугээс тус хуульд нэмэлт еерчлелт оруулж, мэдээллийн эрх челеений хуультай адилтгах хууль хэрэгжуулэх санал гаргаж байв.

4 дугээр хэсэг: Хүний эрх зеөчсөн хэргийг шалгасан олон улсын болон төрийн байгууллагуудын шалгалтын талаар баримталж байсан засгийн газрын хандлага

Дотоодын болон олон улсын хуний эрхийн олон булэг хуний эрхийн хэргийн талаар олж авсан мэдээллээ шалгаж, хэвлэн нийтлэх зэргээр ажиллахад засгийн газрын зугээс еренхийдее хязгаарлалт тавиагуй.  Засгийн газрын албан тушаалтнууд тэдгээр булэгтэй еренхийдее хамтран ажиллаж, уриалган хандаж байсан.

НУБ-ын Хегжлийн хетелберийн тусламжтай аймаг бурийн иргэдийн телеелегчдийн хурал дахь нэг телеелегч бусад уургийнхээ хажуугаар хуний эрхийн нехцел байдлыг хянаж байсан.

Хуний эрхийн ундэсний комисс Еренхийлегч, Улсын дээд шуух, парламентаас зургаан жилийн хугацаатай томилсон гурван дээд тушаалын терийн албан хаагчаас бурдэнэ. ХЭУК нь хуний эрхийн зерчлийг хянах, бодлогын еерчлелт санаачилж, хянах, хуний эрхийн ТББ-уудтай ажлаа уялдуулах зэрэг уурэгтэй. ХЭУК шууд парламентад тайлагнадаг. ХЭУК жилийн эцсийн тайлангууддаа засгийн газрыг баривчлах, цагдан хорих эрх мэдлээ урвуулан ашигладаг, урьдчилан хорих тев болон хорих ангиудын байрны нехцел муу, шуухийн шатнаас емне удаан хугацаагаар цагдан хорьдог, хуний эрхтэй холбоотой хууль тогтоомжийг хэрэгжуулдэггуй гэх зэргээр удаа дараа шуумжилж байсан. Тус тайланд мен парламент, шуухийг хуний эрхийг бурэн хамгаалаагуй гэж буруутгасан. Тавдугаар сард парламент чуулганыхаа хуралдаанаар ХЭУК-ын тайланг анх удаа хэлэлцсэн. 6 дугаар сард парламент эруугийн байцаан шийтгэх ажиллагааны явцад хуний эрх зерчигдехеес урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авах, ууний дотор Иргэний хууль, Эруугийн байцаан шийтгэх хуулийг Олон улсын эруудэн шуултийн эсрэг конвенцтой нийцуулж нэмэлт еерчлелт оруулах, ХЭУК-ын мэдээлсэн хуний эрхийн зерчлуудийг арилгах арга хэмжээ авахыг засгийн газарт даалгасан. Парламент мен Улаанбаатар хотод урьдчилан хорих тев шинээр барих херенге тесевт тусгав.

5 дугаар хэсэг: Ялгаварлан гадуурхах, нийгмийн зүй бус харьцаа, хүний наймаа

Хуулинд “хунийг ундэс, угсаа, хэл, арьсны енге, нас, хуйс, нийгмийн гарал, байдлаар ялгаварлан гадуурхахгуй", “улс тер, эдийн засаг, нийгэм, соёлын амьдрал, гэр булийн харилцаанд эрэгтэй, эмэгтэй тэгш эрхтэй" тус тус заажээ. Засгийн еренхийдее эдгээр заалтыг практикт хэрэгжуулдэг.

Эмэгтэйчүүд

Эмэгтэйчуудийн эсрэг гэр булийн хучирхийлэл ноцтой асуудал болсон байв.

Хучиндэх, гэр булийн хучирхийлэл нь хууль бус бегеед албан ёсоор гомдол гаргасны дараа гэмт хэрэг уйлдэгчдийг яллах боломжтой байдаг. 2005 онд гэр булийн хучирхийлэлтэй тэмцэх тусгай хууль хучин тегелдер болсон. Наймдугаар сарын байдлаар тус хуулийн дагуу ялласан 37 хэрэг бугд ял шийтгэгдсэн. Тус хуулинд цагдаагийн байгууллага нь гомдол хулээн авч, буртгэх, гэмт хэргийн газар узлэг хийх, гэмт хэрэг уйлдэгчийг болон гэрчийг байцаах, хууль тайлбарлах, захиргааны шийтгэл ногдуулах, хохирогчдыг хоргодох байр руу аваачих, шаардлагатай бол хамаатан садны асран хамгаалалтыг шилжуулнэ гэж заасан. Энд нийгмийн халамжийн байгууллагууд, ТББ-уудын гуйцэтгэх уургийг тодорхойлж, гэмт хэрэг уйлдэгчдэд дараах арга хэмжээ авахаар заасан: гэрээс нь хеех буюу оршин суух байрыг нь тусгаарлах, дундын емчийн херенгийг ашиглахыг хориглох, хохирогчтой уулзахыг хориглох, насанд хурээгуйчуудтэй уулзахыг хориглох, зан телвийг нь еерчлехед чиглэсэн сургалтад албадан хамруулах, архины албадан эмчилгээ хийх зэрэг болно.

Гэр булийн хучирхийллийн цар хурээний талаар найдвартай статистик мэдээ байхгуй боловч мэргэшсэн ажиглагчид ийм терлийн хэрэг зерчилд нийт эмэгтэйчуудийн гуравны нэг хуртэл хувь ертдег гэж узсэн. Гэртээ хучирхийллийн хэрэг уйлдсэн бараг бух хун эрэгтэйчууд байсан бегеед голдуу эмэгтэйчууд хохирогч болсон байлаа.

Суулийн жилуудэд гэр булийн хучирхийлэл илуу хэрцгий болж, ууний улмаас амь насаа алдагдсадын тоо есчээ. Засгийн газар, нийгмийн зугээс олон жилийн турш угуйсгэсний эцэст гэр булийн хучирхийлэл, ууний дотор эхнэр/нехер буюу хуухдийн хучирхийллийн талаар олон нийт болон хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр хэлэлцэх нь нэмэгдэж байна. Гэхдээ гэр булийн хучирхийлэл нь гэр булийн асуудал болохоос хэрэг зерчил биш гэж уздэг узэл байсаар байна. Суулийн жилуудэд эдийн засаг, нийгэмд гарсан еерчлелтуудийн ур дунд гэр бул, ууний дотор ажилгуй болох, менгений ханш уналт зэрэг асуудалд илуу анхаарах болж, нийгэм, боловсролын хетелберт зарцуулах херенгийг багасгасан. Статистикийн зарим мэдээг узвэл гэр булийн хучирхийллийн хэргийн 60-аас илуу хувь нь архидан согтуурахтай холбоотой байлаа. Архидан согтуурах узэгдэл их байгаа нь гэр булийн хучирхийлэл, гэр булээ хаях явдал нэмэгдэхэд нелеелж, ганц бие эцэг эхчууд, ялангуяа ерх толгойлсон эмэгтэйчуудийн тоог нэмэгдэхэд хургэсэн. Нехрийг нь удаан хугацаагаар цагдан хорьж, ерхийн орлого алдагдахад хурдэг тул эмэгтэйчууд гэр булийн хучирхийллийн хэргийн талаар эрх бухий байгууллагуудад гомдол гаргахдаа эргэлздэг.

Гэр булийн хуульд хуухдийн тэтгэлгийн талаархи эрх, уурэг, эцэг эхийн эрх зэргийг заасан байдаг бегеед маргааныг цаг тухайд нь эвлэруулэн зохицуулах, зарим гэр булийн хучирхийллийн шалтгааныг хенгевчлех зорилготой. Хучирхийллийн эсрэг ундэсний тев нь Улаанбаатарын хоёр дуурэг, найман аймагт салбартайгаар уйл ажиллагаагаа явуулж байна. Гэр булийн хучирхийллийн хохирогчдод зориулсан дервен хоргодох байр байдаг бегеед тэдгээрийг гол телев гадаадын буяны байгууллагууд санхуужуулдэг.

Эхнэр/нехрее хучиндэхийг тухайлан хориглосон хуулийн заалт байхгуй. Хучингийн хэрэг, ууний дотор эхнэр/нехрийн хучингийн хэрэг нь шийдвэрлэвэл зохих асуудал хэвээр байна. 2006 онд 314 хучингийн хэргийг эрх баригчдад мэдэгдсэн нь 2005 онд буртгэгдсэн 320 хэргээс жаахан буурсан узуулэлт юм. Гэхдээ хучингийн олон хэргийг мэдэгдэхгуй енгердег. ТББ-ууд цагдаагийн байгууллагын байцаан шийтгэх ажиллагаа нь сэтгэл санаа нь гун цочролд орсон хохирогчдод дарамттай байдаг бегеед гэмт хэргийг мэдээлэхгуй байхад хургэх хандлагатай байна гэж мэдэгдсэн. ТББ-уудын мэдэгдсэнээр цагдаагийн байгууллага их телев яллахад нотлох баримт хангалтгуй байна гэдэг ундэслэлээр хэргийн дийлэнх хувийг хэрэгсэхгуй болгож, багахан хувийг яллах дугнэлт гаргуулахаар прокурорт шилжуулдэг ажээ.

Биеэ унэлэх нь хууль ёсны явдал. Гэхдээ олон нийтийн газар биеэ унэлэх, биеэ унэлэх явдлыг зохион байгуулах нь хууль бус хэвээр байна. Зарим эмэгтэйчууд Ази болон бусад улс оронд биеэ унэлж байгаа талаар мэдээлэл байдаг бегеед тодорхой бус тооны эмэгтэйчуудийг хил давуулан наймаалсан байна (5 дугаар хэсэг: Хун наймаалах хэмээх хэсгийг уз).

ТББ-уудын мэдэгдсэнээр зуй бус биеэ авч явах байдал гэж юу болох талаар ойлголт байхгуй учраас энэхуу асуудлын бодит цар хурээг хэмжихэд хэцуу байгаа ажээ. Хуулинд эрэгтэй, эмэгтэй хумуус бух салбарт тэгш эрхтэй гэж заасан. Хуулинд эмэгтэйчууд ижил тэнцуу хеделмерт ижил тэнцуу цалин хелс авах, боловсролын ижил тэнцуу боломжтой байна гэж заасан. Эмэгтэйчууд ажиллах хучний тал орчим хувийг эзэлдэг бегеед нэлээд хэсэг нь гэр булийнхээ гол цалин хелс олдог хун байдаг. Хуулинд эмэгтэйчуудийг хунд хеделмер шаарддаг, нярай хуухэд болон эхийн эруул мэндэд нелеелж болох химийн бодистой харьцдаг зарим мэргэжлээр ажиллахыг хориглосон бегеед засгийн газар эдгээр хуулийн заалтыг ур дунтэй хэрэгжуулдэг. Олон эмэгтэй засгийн газар, бизнест дунд шатны албан тушаал дээр ажилладаг бегеед худалдаа, уйлдвэрийн шинэ шинэ бизнесийг уусгэн бий болгоход буюу удирдахад оролцдог.

Эмэгтэйчуудийн эрхийг хянах засгийн газрын тусгай агентлаг байхгуй боловч яамд, ТББ-уудын хооронд бодлого, эмэгтэйчуудийн эрх ашгийг зохицуулах ундэсний зевлел байдаг ба Нийгмийн хамгаалал, хеделмерийн яам Эмэгтэйчууд, хуухэд залуучуудын асуудал хариуцсан хэлтэстэй юм. 40 орчим эмэгтэйчуудийн эрхийн булэг байдаг ба тэдгээр нь эх, урсийн эруул мэнд, гэр булийн хучирхийлэл, тэгш боломж зэрэг асуудлаар ажилладаг.

Хүүхдүүд

Гэр булийн бутцэд анхаарах нийгмийн анхаарал есен нэмэгдсэн нь олон хуухдэд сергеер нелеелсен.

Засгийн газар хун амын хурдан есен нэмэгдэж буй энэхуу хэсгийн боловсрол, эруул мэнд, нийгмийн хэрэгцээг хангаж чадахгуй байгаа хэдий ч зарчмын хувьд хуухдийн эрх, сайн сайхан байдлыг хангахын телее ажиллах эрмэлзэлтэй байгаа юм. Засгийн газар хуухдуудэд 16 нас хуртэл нь унэгуй, албан журмын нийтийн боловсрол егдег боловч гэр булийн эдийн засгийн хэрэгцээ, улсын тесвийн бэрхшээлээс шалтгаалан зарим хуухэд сургуульд суралцахад хэцуу байдаг. Практикт 15-аас дээш насны эмэгтэй хуухдууд сургуулиа дуургэх боломжоор эрэгтэй хуухдуудээс илуу байдаг. Учир нь есвер насны хевгууд гэртээ ажиллах шаардлагатай болдог бегеед сургууль нь их телев гэрээс нь хол оршдог (6.г хэсгийг уз) Ууний зэрэгцээ боловсролын бух тувшинд багш, сургалтын материал маш их гачигдаж хомсодсоор байна. Их телев эцэг эхийн архидан согтуурах явдалтай холбоотой хуухэдтэй зуй бусаар харьцах асуудал байгааг улам бур ухамсарлаж байна. Эмэгтэйчуудийн эсрэг хучирхийлэлтэй тэмцэх хучин чармайлттай уялдаа холбоотойгоор ТББ-ууд энэ асуудлыг дэвшуулж эхэлсэн.

2006 оны эцэс гэхэд ундэсний цагдаагийн байгууллага 156 насанд хурээгуй биеэ унэлэгчдийг баримтжуулсан. Ууний зэрэгцээ 18-аас доош насны охидыг гадаадад наймаалах зарим хэрэг мэдэгдсэн буюу сэжиглэгдсэн (5 дугаар хэсэг, Хун наймаалах хэсгийг уз). Зургадугаар сард Хятадын цагдаагийн байгууллага еерийг нь хил давуулан, хучээр хулгай хийлгэж байсан гэх 17 настай хууг Монголын талд буцаан егсен.

Хуухдуудийг хамтач байдлаар хумуужуулэх олон жилийн уламжлал нийгэмд байдаг боловч нийгмийн болон гэр булийн еерчлелтуудийн улмаас олон хуухэд енчрен хоцорсон. Засгийн газар енгерсентэй харьцуулахад асуудлын цар хурээг хулээн зевшеерехед илуу дуртай байгаа боловч хохирогч болсон хуухдуудийн халамжийг сайжруулах неец байхгуй байна. ТББ-ууд енчирсен болон хаягдсан хуухдуудэд тусалсаар байв. Шинжээчдийн тооцоолсноор 1300 орчим орон гэргуй хуухэд байгаагаас 70 орчим нь гудамжинд амьдардаг агаад улдсэн хэсэг нь асрамжийн газарт амьдарч байгаа ажээ. Гудамжны хуухдуудийн гуравны нэгийг эзлэх охид зарим тохиолдолд бэлгийн хучирхийлэлд ертдег ажээ. Засгийн газар энэ болон хуухдийн бусад асуудлыг шийдвэрлэх зорилгоор Хуухдийн телее ундэсний комиссыг байгуулсан. Засгийн газрын санхуужилттэй боловч хувийн емчийн, хувийн менежменттэй хоёр асрамжийн газар байсан. Нэг нь гурав хуртэл насны хуухдэд зориулсан, негее нь 3-16 насны хуухдэд зориулсан асрамжийн газар байлаа. Гадаадын буяны байгууллагууд 40 гаруй асрамжийн газар ажиллуулдаг.

Хуулиар эмэгтэйчууд, хуухдийн наймааг тухайлан хориглосон боловч гадаад улс оронд биеэ унэлж байсан зарим эмэгтэйчууд, тэдний дотор 18 хурээгуй охид хун наймаалдаг булэглэлуудийн хохирогч байсан гэх нотлох баримт байсан. Тус улс нь хуний наймааны эх сурвалж болон дамжин енгерех цэг ажээ. Ихэнх хохирогчийг Монгол Улсны иргэд визгуй зорчдог Бугд Найрамдах Хятад Ард Улс буюу Макао руу хил давуулж наймаалдаг. Гэхдээ Емнед Солонгос, Япон, Малайз, Израиль, Турк, Швейцари, Унгар зэрэг улсад аваачсан гэх тохиолдол батлагдсан буюу мэдээлэгдсэн.

2006 оны турш цагдаагийн байгууллага хил давуулж хун наймаалсан нийт 25 хохирогч бухий 12 хэрэгт мерден байцаалт явуулсан. Нотлох баримт хангалтгуй буюу бусад асуудлаас шалтгаалан ихэнх хэргийг прокурорт шилжуулээгуй бегеед дервен хэргийг л яллуулахаар прокурорт шилжуулжээ. Жилийн эцэст эдгээрээс нэг нь нотлох баримтгуйн улмаас хэрэгсэхгуй болсон бол гурав нь прокурорын хяналтад байсаар байлаа. Нэгдугээр сард шуух Макао руу хун наймаалсан хэрэгт нэг эмэгтэйг ял шийтгэж, 10 жилийн хорих ял оноосон. Энэ нь 2002 онд Эруугийн хуульд оруулсан нэмэлт еерчлелтеер орсон хун наймаалах зуйл ангийн дагуу ял шийтгэсэн анхны тохиолдол юм.

Ихэнх албан тушаалтнууд болон ТББ-уудад хуний наймааны цар хурээг тооцоолоход хэцуу байсан хэдий ч энэ асуудалд улам бур анхаарлаа тевлеруулж байна. Судалгааны дунгээс харахад 2006 онд хуний наймаанд хамгийн их ертеж болзошгуй хумуус 19-35 настай байсан бегеед эдний дотор бага орлоготой, ажилгуй эмэгтэйчууд хамгийн их эрсдэлтэй байлаа. Олон хохирогч гадаадад суралцах, ажиллах саналд татагдсан бол зарим хэсэг нь гадаадад биеэ унэлэхээр явж байгаагаа мэдэж байсан боловч очоод албадлагын нехцел дор биеэ унэлэх болсон ажээ. Хун наймаалах хэрэгтэй тэмцэх урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ, тухайлбал хууль сахиулах арга хэмжээ маш хязгаарлагдмал ажээ. Ууний улмаас тус улсын хилийг давуулж хун наймаалахад хэцуу биш ажээ. Зарим ТББ-ын шинжээчид цагдаагийн алба хаагчид залуу эмэгтэйчуудийг наймаалахад оролцож, хил давуулах нехцлийг хангаж егдег гэж узэж байсан.

Хохирогч, гэрч нарыг хамгаалах нь дэндуу хязгаарлагдмал бегеед ууний улмаас тэд мэдуулэг егехеес цааргалдаг ажээ. Цаашилбал нийгмийн ичгуур шившиг хохирогчдыг еерсдийнхее тухай ярихад саад болж байна. Засгийн газар хязгаарлагдмал неецтэй боловч олон янзын тэргуулэх чиглэлтэй тул хун наймаалах хэргийн хохирогчдод ямар ч шууд тусламж узуулээгуй. ТББ-ууд боломжтой уедээ дэмжлэг узуулдэг ба засгийн газар олон нийтийн мэдээлэл сурталчилгаа, урьдчилан сэргийлэх хетелбер хэрэгжуулэхдээ ТББ-уудад найддаг. 2006 онд эрх баригчид эмэгтэйчууд, хуухдуудийн наймаа, бэлгийн мелжлегийн эсрэг ундэсний уйл ажиллагааны телевлегее хэрэгжуулж эхэлсэн бегеед уунд Монголын дипломат телеелегчийн газрууд энэхуу асуудалтай тэмцэж, хохирогчдод туслах талаар хучин чармайлтаа сайжруулах тухай заасан.

Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд

Хеделмерийн хуулиар хегжлийн бэрхшээлтэй иргэдийг ажил, сургуульд авахдаа ялгаварлан гадуурхахыг хориглосон. Туунчлэн хуулинд засгийн газар хегжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд хеделмерийн чадвараа хэр алдсан, тууний шинжээс хамааран тэтгэмж олгоно гэж заасан бегеед засгийн газар ч энэхуу уургээ биелуулдэг.

Хегжлийн бэрхшээлтэй иргэний нийгмийн хамгааллын тухай хуулинд аймаг, нийслэлийн засаг дарга хегжлийн  бэрхшээлтэй иргэний нийгмийн хамгааллын асуудлаар орон нутгийн хэмжээнд авах арга хэмжээний санал боловсруулж, иргэдийн Телеелегчдийн Хуралд оруулах, энэ талаар баримтлах хууль тогтоомжийн хэрэгжилтэд  хяналт тавьж, биелэлтийг хангуулах арга хэмжээ авах уурэгтэй гэж заасан. Гэхдээ ТББ-ууд засгийн газар эдгээр арга хэмжээг хэрэгжуулэх талаар бага зуйл хийсэн бегеед практикт хегжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн ихэнхэд нь ажил олддоггуй гэж мэдэгдсэн. Хуулийн дагуу 50-иас олон хун ажиллуулдаг компаниуд дор хаяж 3 хегжлийн бэрхшээлтэй иргэн ажилд авах уурэгтэй.

Засгийн газар хегжлийн бэрхшээлтэй иргэдийг ажилд авсан аж ахуйн нэгжуудэд татварын хенгелелт узуулдэг. Иймээс зарим аж ахуйн нэгж хегжлийн бэрхшээлтэй иргэдийг ажилд тусгайлан авдаг. Уйлдвэрийн осолд ертеж гэмтсэн иргэд ажилд эргэн ороход бэлэн болсон уед дахин ажил эрхлэх эрхтэй бегеед засгийн газар техникийн тев сургууль дээр унэ телбергуй сургалтанд хамруулдаг. Хегжлийн бэрхшээлтэй хуухэд, залуучуудад зориулсан хэд хэдэн тусгай сургууль байдаг боловч эдгээр сурагчид ердийн сургуульд суралцах нь челеетэй. Барилга байгууламжууд нь хегжлийн бэрхшээлтэй иргэдийг орох гарах боломжоор хангах ёстой гэж хуулинд заагаагуй тул эдгээр хумуус олон нийтийн амьдралд бурэн оролцоход бэрхшээл тулгарч байна. Хегжлийн бэрхшээлтэй иргэд засгийн газрын тэтгэмжийг нэмэгдуулэхийн телее жагсаал хийсэн. Засгийн газраас хегжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд сар бур ойролцоогоор 23 ам.долларын (26500 тегрег) тэтгэвэр олгодог.

ТББ хегжлийн бэрхшээлтэй 40000 орчим иргэдэд туслах уйл ажиллагаанд оролцсон.

Нийгмийн бусад зуй бус харьцаа, ялгаварлан гадуурхалт

ХДХВ/ДОХ-той хумуусийг албан ёсоор ялгаварлан гадуурхдаггуй боловч зарим нийгмийн ялгаварлан гадуурхалт байсаар байна.

6 дугаар хэсэг: Ажилчны эрх

а. Эвлэлдэн нэгдэх эрх

Хуулинд бух ажилчдыг еерсдийн сонголтоор эвлэл холбоо, мэргэжлийн байгууллага байгуулах буюу элсэх эрхтэй гэж заасан бегеед засгийн газар практикт энэхуу эрхийг хундэтгэдэг. Гэхдээ хуулийн зарим заалт гадаад ажилчид, терийн албан хаагчид, хеделмерийн гэрээгуй ажилчид зэрэг булгийн хумууст эдгээр эрхийг хязгаарласан. Уйлдвэрчний эвлэлийн албан тушаалтнууд уйлдвэрчний эвлэлийн гишуудийн тоо 220000 хуртэл буурсан нь ажиллах хучний деревний нэгээс ч бага тоо юм.

Хувиараа хеделмер эрхэлдэг буюу жижиг аж ахуйн нэгжид ажилладаг ажилчид уйлдвэрчний эвлэлд нэгддэггуй. Ямар ч хязгаарлалтаар уйлдвэрчний эвлэлийн албан тушаалтан байх эрхтэй хумуусийг хязгаарлахгуй бегеед нууц санал хураалтаар сонгогдоно.

б. Хамтын гэрээ хэлэлцэн тохирох, зохион байгуулах эрх

Засгийн газар хеделмерийн гэрээ ажиллах цаг, ажлын нехцлийн талаар хуульд заасан шаардлагыг хангаж байгаа эсэхийг хянахаар уурэг нь хязгаарлагддаг. Цалин хелс, хеделмерийн бусад нехцлийг улсын буюу хувийн ажил олгогч, ажилтнууд хоорондоо тогтож тохирдог бегеед зарим тохиолдолд уйлдвэрчний эвлэлийн оролцдог. Хеделмерийн маргаан шийдвэрлэх комисс хувь хун оролцсон маргааныг шийдвэрлэдэг. Булэг оролцсон маргааныг эвлэруулэн шийдвэрлэхийн тулд зуучлагч, арбитрчдад шилжуулдэг.

Хуулинд ажил хаях эрхийг заасан бегеед ажилчид энэхуу эрхээ практик хэрэгжуулсэн. Хэрэв ажил олгогч зевлемжийг дагаж мердехгуй бол ажилтнууд ажил хаях эрхээ хэрэгжуулж болно. Хуулинд ялгаварлан гадуурхагдахгуйгээр уйлдвэрчний эвлэлийн уйл ажиллагаанд оролцох ажилчны эрхийг хамгаалжээ. Гэхдээ засгийн газар гуравдагч этгээд хамтын хэлэлцээнд оролцохыг зевшеердеггуй бегеед гуравдагч этгээд ажил хаялт зохион байгуулахыг хориглодог. Олон улсын хеделмерийн байгууллагын шинжээчдийн хороо уунийг “уйлдвэрчний эвлэлийн челеет ажиллагааг ноцтой хязгаарласан” заалт гэж тодорхойлоод засгийн газраас уунийг еерчлехийг хуссэн.

Засгийн газраас ундэсний батлан хамгаалах, аюулгуй байдалд чухал ач холбогдолтой цагдаа, нийтийн аж ахуй, тээврийн салбар зэрэг салбарт ажилладаг ажилчид ажил хаях эрхгуй гэж заасан.

Экспортыг боловсруулах бус байхгуй.

в. Албадлагын буюу албан журмын хеделмерийг хориглох

Хуулинд албадлагын буюу албан журмын хеделмерийг хориглосон бегеед засгийн газар энэхуу заалтыг еренхийдее хэрэгжуулдэг. Ихэнх хоригдлууд ялаа эдлэхдээ ажиллах шаардлагатай болдог боловч ар гэртээ явуулах буюу хоол хунс, ном, ариун цэврийн хэрэглэл худалдан авахад ашиглах хелс авдаг. Онцгой дэглэмтэй хорих ангийн хоригдлууд болон зургаан сараас бага хугацаатай баривчлах ял эдэлж байгаа хоригдлууд албан журмын хеделмереес челеелегдсен.

2004 оноос эхлэн засгийн газрын зевшеерснеер Хойд Солонгосын Хенген уйлдвэрийн яам ба хувийн компаниудын хооронд байгуулсан гэрээний дагуу хойд солонгосын ажилчид барилга, уйлчилгээний салбарт ажиллаж байлаа. 2006 онд албан ёсны шугамаар авчирсан 200 орчим хойд солонгос ажилчид ажиллаж байлаа. Гэрээний нехцлийн дагуу еренхийдее ажилчдыг гэрээнийхээ хугацаа дуусахад Хойд Солонгос руугаа буцахыг шаарддаг. Нийгмийн хамгаалал, хеделмерийн яам эдгээр ажилчдын ажиллах, амьдрах нехцлийг хянаагуй. Хойд солонгосын зарим ажилчин ажлын байраа челеетэй орхих эрхгуй, ажлын нехцел нь хулцэхийн аргагуй байсан гэж гомдоллосон мэдээлэл бий. Засгийн газраасаа илгээсэн “сануулагч нар”-ын хяналт дор байдаг эдгээр ажилчид цалин хелсее шууд бурэн авдаггуй. Ууний зэрэгцээ Хойд Солонгос дахь ар гэрийнхэнд нь дарамт шахалт бий гэж узвэл эдгээр ажилчид сайн дураараа хеделмерлеегуй гэх нэмэлт асуудал бий болгож байна.

г. Хуухдийн хеделмерийг хориглох тухай ба ажил эрхлэх насны доод хязгаар

Хуулинд 16-аас доош насны хуухдийг ажиллахыг хориглосон боловч 14-15 насны хуухдууд эцэг эхийнхээ зевшеерснеер долоо хоногт 30 хуртэл цагаар ажиллаж болно. 18-аас доош насны хуухдууд шене ажиллах, хунд хеделмер эрхлэх, уул уурхай, барилга зэрэг аюултай ажлын байранд ажиллаж болохгуй. Бусийн ба орон нутгийн засаг даргын тамгын газарт томилсон хеделмерийн байцаагч нар эдгээр хорио болон хеделмерийн бусад бух дурэм журмыг хэрэгжуулэх уурэгтэй. Эдгээр байцаагч хеделмерийн хууль тогтоомжийг тэр даруй дагаж мердехийг шаардах эрх мэдэлтэй боловч хеделмерийн байцаагчдын тоо цеен, бие даасан аж ахуйн нэгжийн тоо есен нэмэгдэж байгаагаас шалтгаалж хэрэгжилт хязгаарлагдмал байдаг.

Хуухдууд жижиг эд зуйл худалдах, хог ухах, жижиг уурхайд ажиллах, мал хариулах зэргээр албан бус хеделмер эрхэлдэг. Архидан согтуурах явдал ихэсч, эцэг эх ур хуухдээ хаядгаас шалтгаалж олон хуухэд еерсдийгее болон дуу нараа, заримдаа эцэг эхээ тэжээж тэтгэх орлого олох шаардлагатай болдог. Тооцооноос узэхэд нийт 58000 хуухэд хеделмер эрхэлж байгаа ажээ.

Ууний зэрэгцээ эдийн засгийн дарамтын улмаас олон хуухэд ялангуяа хедеений есвер насны хевгууд 18 хурэхээсээ емне сургуулиа хаядаг (5 дугаар хэсгийг уз). Хеделмер эрхэлж буй ихэнх хуухдууд гэрийнхээ малыг хариулдаг боловч уйлдвэр, нуурсний уурхайд ажилладаг хуухдууд байгаа тухай мэдээ бий.

Засгийн газар хуухдийн албадлагын ба албан журмын хеделмерийг хориглосон бегеед энэхуу хориогоо ур дунтэй сахиулдаг.

д. Хеделмерийн нехцел

2006 онд хуулиар тогтоосон цалин хелсний доод хэмжээ сард 46 орчим доллар (53000 тегрег) байлаа. Цалин хелсний доод хэмжээ нь улсын болон хувийн хэвшлийн ажилчдад нэгэн адил хэрэгжих бегеед хеделмерийн яам хэрэгжуулнэ. Энэ нь ажилчин болон тууний гэр бул боломжийн тувшинд амьдрахад хурэлцэхгуй юм. Хуулинд заасан ажлын долоо хоногт ажиллах цаг 40 бегеед ажлын долоо хоногуудын хооронд дор хаяж 48 цаг амрах ёстой. Хуулийн дагуу илуу цагийн ажлыг ердийн ажлын цагийн хелсийг нэг нугалж цалин хелс бодох буюу ажилласан илуу цагтай тэнцуу цагийн челее олгох замаар тооцоо хийнэ. Жирэмсэн ба хехуул эхчуудийг илуу цагаар ажиллахыг хуулиар хориглосон. 16-17 насны хумуусийн хувьд ажлын долоо хоног нь 36 цагтай бегеед илуу цагаар ажиллахыг зевшеердеггуй. Эдгээр хууль нь еренхийдее практикт хэрэгжиж байна.

Бага цалинтай барилгын ажилд хятад ажилчдыг авчрах нь ихэсч байгаа бегеед тэд дор нехцелд амьдардаг боловч иргэдийн нэг адил хамгаалалт эдэлдэг. Гэхдээ янз бурийн дарамт шахалт, хязгаарлалтын улмаас барилга, уйлчилгээний салбарт ажиллаж буй цеен тооны хойд солонгосын ажилчид ажлын нехцлийнхее талаар ил тод хэлж чадахгуй байж болно (6.в хэсгийг уз).

Хеделмер, нехерлел, аж ахуйн нэгжийн тухай хуулинд ажлын байрны эруул ахуй, аюулгуй байдлын стандартыг тогтоосон. Гэхдээ хуучирсан машин тоног техееремж, засвар уйлчилгээ, менежментийн асуудал зэргээс шалтгаалан уйлдвэрийн осол ялангуяа уул уурхай, эрчим хуч, барилгын салбарт байн байн гардаг.

Ажлын байрны эруул ахуй, аюулгуй байдлын стандартыг хангалтгуй хэрэгжуулдэг. Хеделмер мониторингийн нэгж тус улс даяар есен нэмэгдэж буй аж ахуйн нэгжуудийг шалгуулахаар 73-хан байцаагч ажиллуулдаг. Хуулийн дагуу ажилчид ажлын байраа хадгалангаа ажлын аюултай нехцлеес холдох эрхтэй.